Alp Er Tunga Destani

Destan Hakkında Kısa Bilgi:

Yaradılış Destanından sonra bilinen ilk büyük ve millî Türk Destanı Alp
Er Tunga Destanıdır. Fakat bu destanın, hattâ özeti hakkında dahî kesin
bilgiler edinilmiş değildir; çok eski çağlarda ve Türk Boylan arasında
böyle bir destanın söylenmiş olduğu, bilinmeyen sebeplerden, belki de
bu destanlardan sonra çekirdeklenmeye başlayan ve daha etkili bir
şekilde Türk Boylarını coşturan destanlar, özellikle Oğuz Kağan
Destanının etkisiyle unutulmağa başlamış olabileceği varsayımını kabul
etmek zorundayız,

Alp Er Tunga Destanı hakkındaki bilgilerin en önemli kaynağı Divan-ı
Lugat-it Türk'tür. Milâttan sonra on birinci yüzyılda Kâşgarlı Mahmut
tarafından yazılan bu eserde, Destanın, büyük bir ihtimâlle son
kısımlarına ait bir ağıt (sagu) yazılı olarak verilmektedir.

Bu Türk Beğlerinde atı belgülük
Tunga Alp Er idi katı belgülük
Bedük bilgi birle öküş erdemi
Biliglig ukuşlug budun ködremi
Tacikler ayur ânı Afrasyab
Bu Afrasyap tutdı iller talab

Bugünkü Türkçemizle: "Alp Er Tunga, Türk Beyleri içinde adı ve
kutsallığı bilinen ve tanınan bir yiğit idi; geniş bilgisinin yanında
sayılamayacak kadar çok erdemi vardı: bilgiliydi, anlayışlıydı,
meziyetleri çoktu. İranlılar ona, Afrasyab adını vermişlerdi. Afrasyab
dünyaya hükmetti" anlamına gelen bu ağıttan, Alp Er Tunga'nın,
İranlılar arasında da çok iyi bilindiği anlaşılmaktadır. Nitekim, İran
Destanı olan Şehnâme'nin yazan Firdevsî de, destanının büyük bir
kısmında Afrasyab'ın kahramanlıklarından söz etmek zorunda kalmıştır.
Başka bir milletin kahramanından, kendi destanlarında söz edilebilmesi
için o kahramanların gerçekten çok büyük değer taşımaları
gerekmektedir. Alp Er Tunga'da bu değerler fazlasıyla vardır.
Şehnâme'ye göre, önce Turan ülkesinin şehzadesi sonra da hakanı olarak
adı geçen Alp Er Tunga Îran-Turan savaşlarının çok ünlü Turan
kahramanıdır. Babasının öğüdünü tutmuş ve o zaman güçlü bir ülke olan
İran'a savaş açmıştır. Selvi gibi uzun boylu, kollan ve göğsü aslana eş
güçte ve fil kadar güçlü bir yiğitti, İranlıları yendi. İran
hükümdarını esir aldı.

İran ülkesinde bir çok padişahlıklar bulunuyordu. Bunlardan biri de
Kabil Padişahlığı idi ve başında da Zal adlı biri vardı. Kabil Padişahı
Zal, Alp Er Tunga'nın elinde esir olan İran Hükümdarını kurtarmak için
Turan ülkesine yürüdü. Alp Er Tunga'yı yendi ama hükümdarını
kurtaramadı. Zaman geçti. İran ülkesine hükümdar olan Zev de öldü. Bunu
fırsat bilen Alp Er Tunga iran'a bir daha savaş açtı . O zamana kadar
Zal da yaşlanmışta. Kendi yerine, Alp Er Tunga'ya karşı oğlu Rüstem'i
yolladı. 'Halen Anadolu'da Zaloğlu Rüstem adıyla meşhur olan halk
kitaplarında Zaloğlu Rüstem ile Arap Üzengi cengi diye hikâyeleri
anlatılan bu ünlü İran kahramanı ile Alp Er Tunga arasında sayısız
savaşlar oldu. Savaşların çoğunu Rüstem kazandı bir kısmını Alp Er
Tunga kazandı. (Şehnâme İran destanı olduğu için bunu olağan saymak
gerekir.)

Bu savaşlar sürüp giderken, İran'ın, hükümdarı bulunan Keykâvus, oğlu
Siyavuş'u ve Zaloğlu Rüstem'i gücendirmişti. Gücenmenin sonucu olarak
şehzade Siyavüş kaçıp Alp Er Tunga'ya sığındı. Orada uzun zaman kaldı,
hattâ Türk yiğitlerinden birinin kızıyla evlendi, Keyhüsrev adında da
bir oğlu oldu.

Keyhüsrev büyüyünce, iranlılar onu kaçırıp hükümdar yaptılar. Keyhüsrev
Zaloğlu Rüstem'i hoş tutup, gönlünü aldı ve Alp Er Tunga'nın üzerine
gönderdi. Yine bir çok savaşlar oldu. Çoğunda Alp Er Tunga yenildi. Ve
en sonunda Alp Er Tunga iyice yoruldu, ordusu dağıldı, askeri kalmadı.
Tek başına dağlara çekildi. Orada, bir mağarada tek başına yaşadı.
Fakat günün birinde izini keşfedip yerini buldular. Alp Er Tunga suya
atlayıp kurtulmak istedi; fakat daha önce davranan Iran askerleri
yetişip saldırdılar. Yiğitçe doğuştu ama ihtiyardı, yorgundu, tek
başınaydı. Öldürdüler.

Daha önce de belirttiğimiz gibi, çok şuurlu bir Iran milliyetçisi olan
Firdevsî'nin Zal Oğlu Rüstem'i ve diğer İran asker ve hükümdarlarını
üstün görmesi, savaşların çoğunda Alp Er Tunga'yı yenik durumlara
düşürmesi olağan karşılanmalıdır. Alp Er Tunga'mn çok büyük bir yiğit,
üstün değerlere sahip bir Hakan olduğunu anlamak için bir Iran
Destanında ne kadar değerli bir yer kapladığı düşünülmelidir. Firdevsî,
kendi milletinin kahramanlarını değerlendirebilmek için ancak bir Türk
Hakanını ölçü olarak aldıysa bu bile, Alp Er Tunga'mn nasıl bir destan
yiğidi olduğunu gösterir. Gerçi Iran ve Turan savaşlarının önde gelen
bir yiğidi olarak Alp Er Tunga gerçek kişiliğe de sahiptir;
Firdevsî'nin Alp Er Tunga'yı seçişinde bu gerçek payı da muhakkak
vardır ama aslında Alp Er Tunga, destanlara has kişiliği ile
Firdevsî'yi etkisi altına almıştır.

Prof. Zeki Velidî Togan'a göre M.Ö. dördüncü yüzyıla kadar yaşamış olan
ve M.Ö. yedinci yüzyılda OrtaTiyanşan çevresinin en güçlü devleti
olarak gelişmiş bulunan, Hunlardan önceki büyük Türk Devleti Şu veya
Saka adını taşımaktadır. Bu Türk imparatorluğu, birçok kavimler
üzerinde egemenlik kurmuş olup Güney Rusya'yı da içine almak üzere Doğu
Avrupaya kadar yayılmıştır. Bir kısım tarihçiler Doğu Avrupa
bölümündeki sakalara İskit, Orta Asya ve Azerbaycan çevresindekilere
Saka adını vermektedir. M.Ö. yedinci yüzyılda en güçlü ve en parlak
devrini yaşamış olan bu Türk İmparatorluğunun Hakanı ise alp Er
Tunga'dır.

Divan-ı Lugat-it Türk'te, Alp Er Tunga için söylenen ağıtlardan (Sagu) bazı parçalar kaydedilmiştir.

Bu parçalar, o günkü ve bugünkü Türkçe söyleyişle aşağıya alınmıştır:


Alp Er Tunga öldi mü?
Isız ajun kaldı mu?
Ödlek öçin aldı mu?
Emdi yürek yırtılur.
Ödlek yarağ közetti
Oğrun tuzağ uzattı
Begler begin azıttı
Kaçsa kah kurtulur?
Begler atın urgurup
Kadgu anı turgurup
Mengzi yüzi sargarup .
Korkum angar türtülür.
Uluşıp eren börleyü
Yırtıp yaka urlayu
Sıkrıp üni yırlayu
Sığtap közi örtülür.
Könglüm için ötedi .
Yitmiş yaşıg kartadı
Kiçmiş ödig irtedi
Tün kün kiçip irtelür

Alp Er Tunga öldü mü?
Kötü dünya kaldı mı?
Felek öcünü aldı mı?
Şimdi yürek yırtılır.
Feleğin silahı hazır
Gizli tuzak kurdurur
Beyler beyini vurdurur
Kaçsa nasıl kurtulur?
Beyler atlarını yorup
Kaygıdan çaresiz durup
Beti benzi sararıp
Sarı safrana döndüler.
Erler kurt gibi hıçkırdı
Yaka bağır yırtıp durdu
Acı ağıtlar çığırdı
Yaş akar gözler kurur.
Gönlüm içinden yandı.
Geçmiş zamanı andı.
Geçen günler nerdedir?