Zoraki Kabul

Zoraki Kabul

Sosyal psikoloji araştırmalarında önemli bir paradigma oluşturan zoraki
kabul ya da uyma (forced compliance), bir bireyin çeşitli dış
etkenlerin etkisiyle, görüş, inanç ve tutumlarına zıt davranışta
bulunmasıdır. Örneğin, Milgram'ın itaat deneyine katılan denekler, bu
tür bir durumda bulunmaktadırlar. Bunun diğer bazı klasik Örnekleri,
araştırmacının isteğiyle, deneklerin inançlarına aykırı fikirleri
savunan bir dilekçeye imza atmaları, çekici bir oyuncakla oynamamaları
veya kendilerini yiyecek veya içecekten mahrum etmeleridir.

Zoraki uyma paradigması, ilk bilişsel çelişki deneylerinin temel
paradigmasıdır. Bu tür deneylerde denek, inançlarına aykırı bir
davranış yapma durumuna sokulmakta ve daha sonra tutum veya
motivasyonlarını bu davranışla bağdaşacak şekilde değiştirmektedir. Bu
çalışmalarda, çelişkiyi giderme (azaltma veya indirgeme) süreci,
davranış sonrasında yer alır ve çelişkiyi ortadan kaldırma çabası, tek
bir davranışa dayanmaktadır.

Daha sonraki bazı çalışmalarda, deneklerin tutumları veya
motivasyonlarıyla çelişen bir yerine iki davranış öngörülmüş ve bu
düzenek, 'ikili zoraki uyma' olarak nitelendirilmiştir. Örneğin T
tutumuna sahip bir denek, bu tutumla uyuşan (+) veya uyuşmayan (-) A ve
B davranışlarını yapmış olabilir. Bilişsel çelişkinin söz konusu
olabilmesi için bunlardan bir tekinin, sözgelimi A davranışının,
deneğin T tutum veya motivasyonuyla çelişkili olması yeterlidir.

Buna ek olarak B davranışını alalım. B için iki ilişki dikkate
alınmalıdır, B'nin hem A, hem de T ile ilişkisi. Nötr ilişkiler dikkate
alınmazsa, iki davranış aralarında uyuşabilir ve bu durumda her ikisi
de T ile çelişkilidirler (A ile B aralarında + ilişkili, T ile -
ilişkili):

Deneycinin isteği üzerine hoş olmayan bir iş yapmak (A) ve sonra bu
işin hoş olduğu yönünde görüş belirtmek (B). Diğer durumda B davranışı
A ile çelişkili olup T ile uyuşabilir (T ile B aralarında + ilişkili, A
ile - ilişkili): A'yı yapmakla birlikte, bunun hoş olmadığı yönünde
görüş belirtmek (B).

Bu tür deney düzeneklerinde, ikili zoraki uyma durumu söz konusudur ve
bu deney koşulları, bilişsel çelişki teorisinin radikal versiyonlarının
revizyonu bakımından önemli sonuçlar vermektedir. Nitekim bu çerçevede
yapılan bir çalışmada (Joule, 1993), deneklerin çelişkisinin L koşulda
daha büyük, II. koşulda ise daha az olacağı öngörülmekle birlikte,
sonuçlar aksi yönde çıkmıştır. Buna göre çelişki oranının saptanmasında
I. koşulda A ile T ilişkisinin, II. koşulda ise B ile T ilişkisinin
dikkate alınmaması gerekmektedir.

Girandola da (1996, 1997), Festinger ve Carlsmith'in ünlü
araştırmasının repliğini yaparak bu araştırmayı çelişki yaratan iki
davranışla tekrarlamış ve tutumlarına aykırı iki davranış yapanların,
bir davranış yapanlara kıyasla, daha az çelişki yaşadıklarını
saptamıştır. (Kaynak: Beauvois, Joule & Monteil, 1993).